Długie i bogate w wydarzenia życie Wisły rozpoczęło się na samym początku nowożytnego etapu historii Ziemi (geologicznego czwartorzędu lub okresu antropogenicznego), kiedy klimat uległ znacznemu ochłodzeniu. W ciągu ostatnich dwóch milionów lat zlodowacenie ośmiokrotnie pokrywało obszar dzisiejszej Polski. Lodowce spływały ze Skandynawii, za każdym razem wywierając silny wpływ na kształtowanie się doliny rzecznej. W okresach ocieplenia lód ustępował, a dolina Wisły stawała się szersza i głębsza. Rzeka przybrała swój obecny kształt co najmniej 14 tysięcy lat temu, kiedy zlodowacenie skandynawskie opuściło okoliczne tereny. Obecnie formowanie doliny Wisły trwa nadal, o czym świadczy zauważalna erozja jej brzegów i akumulacja osadów rzecznych wzdłuż całego koryta rzeki.
Główną cechą charakterystyczną i odróżniającą dorzecze Wisły od innych rzek europejskich jest jego asymetria będąca konsekwencją ruchu lodowca: prawa część dorzecza stanowi 73%, a lewa 27% powierzchni.
Największa rzeka w Polsce
Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce i znajduje się w centrum Europy. Wzdłuż biegu rzeki występują trzy rodzaje rzeźby terenu: równiny Europy Wschodniej, wyżyny Europy Zachodniej oraz wyżyny alpejskie i karpackie.
Źródła Wisły znajdują się w Karpatach, na wysokości 1220 metrów nad poziomem morza, na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Morawsko-Śląskim (Karpaty Zachodnie), na skrajnym południu Polski. Barania Góra jest drugim co do wysokości szczytem w Beskidzie Morawsko-Śląskim, najwyższym w polskiej części regionu historyczno-geograficznego Górnego Śląska i jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych na południu Polski: z jej szczytu roztacza się wspaniały widok na okolicę.
Rzeka Wisła jest utworzona przez zbieg dwóch rzek: Białej Wisełki (główne źródło) i Czarnej Wisełki.
Górny bieg Wisły, w górach, jest bardzo burzliwy. Schodząc na równinę i docierając do Krakowa, dawnej królewskiej stolicy Polski, Wisła przyjmuje kilka karpackich dopływów, staje się pełnoprawna, a jej przepływ zwalnia.
Wisła w swoim środkowym i dolnym biegu jest klasyczną rzeką nizinną, niosącą swoje wody w szerokiej tarasowej dolinie. Często zakręca, tworząc liczne mielizny, co utrudnia żeglugę, dlatego od Torunia do ujścia bieg Wisły jest regulowany, a jej brzegi umacniane w celu uniknięcia osuwisk.
Wiosną rzeka jest zasilana wodami roztopowymi i często występują powodzie, poziom wody może wzrosnąć nawet do 10 metrów, powodując katastrofalne powodzie i zatory lodowe. Po powodziach następują mielizny, które utrudniają żeglugę.
Reżim Wisły jest bardzo kapryśny i zależy od warunków pogodowych w dorzeczu zarówno samej Wisły, jak i jej karpackich dopływów. Oprócz powodzi wiosennych, szczególnie silne powodzie obserwuje się w czerwcu i wrześniu, kiedy Karpaty otrzymują dużo deszczu.
Wisła wpada do Zatoki Gdańskiej na Morzu Bałtyckim, 15 kilometrów na wschód od Gdańska. Już 50 kilometrów od morza Wisła rozdziela się na osobne odnogi: prawą – Nogat, lewą – Leniwka, Martwa Wisła i inne. Ramiona Wisły tworzą szeroką deltę zwaną Żuławami. W tym miejscu Wisła pozostawia duże ilości osadów rzecznych i tworzy wydmy oddzielające Żuławy od Morza Bałtyckiego. Ponieważ znaczna część Żuław położona jest 2 metry poniżej poziomu morza, konieczne było wybudowanie w tym miejscu sieci wałów przeciwpowodziowych i kanałów odwadniających. Sieć kanałów jest jedną z najgęstszych w Europie, a ich łączna długość wynosi 17 000 kilometrów. Lokalna gleba charakteryzuje się żyznością, a Žulava jest obszarem intensywnego rolnictwa. Uprawy (pszenica, buraki cukrowe) dominują na południu Żuławy, hodowla bydła mlecznego na północy i wschodzie, a uprawa warzyw na północnym zachodzie.
Historia
Brzegi Wisły i Odry są najstarszymi obszarami osadnictwa Prasłowian. To tutaj, gdzie starożytni pisarze umieszczają Wenecjan w pierwszych wiekach naszej ery, pod koniec II tysiąclecia i w I tysiącleciu p.n.e. żyły plemiona rolnicze i hodowlane o specyficznej kulturze, znanej w archeologii jako kultura łużycka.
Pierwsza pisemna wzmianka o Wiśle pochodzi od starożytnego rzymskiego pisarza Pliniusza Starszego w jego dziele „Historia naturalna” z 77 r. n.e. Pisał on o Wiśle wpadającej do Morza Bałtyckiego. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od starożytnego indoeuropejskiego rdzenia „vil” – „prąd”. We wczesnym średniowieczu Anglosasi nazywali ją Vistulą, a Słowianie skrócili tę nazwę do Wisły. W II wieku starożytny grecki uczony Ptolemeusz opisał Wisłę jako naturalną granicę między ziemiami Germanów i Sarmatów. Starożytni Rzymianie włączyli dolinę Wisły do ziem Magna Germania (Wielka Germania).
Aktywne zasiedlanie doliny Wisły przez plemiona słowiańskie rozpoczęło się w VII-VIII wieku. W IX wieku zachodniosłowiańskie plemię Wiślan założyło własne państwo z ośrodkami w Krakowie, Sandomierzu i Stradowie.
Pod koniec IX wieku ziemie te zostały podbite przez Światopełka I, króla Wielkich Moraw, który zmusił pogańskich Wizygotów do przyjęcia chrztu. W X wieku te same ziemie zostały podbite przez zachodniosłowiańskie plemię Polaków, stąd nazwa mieszkańców – Polacy i kraj Polska.
We wczesnym średniowieczu Wisła była głównym szlakiem transportowym łączącym społeczności klanowe Wiślan, Lechitów i Mazowszan. Głównymi towarami w tym czasie były sól, drewno, zboże i kamień budowlany.
W XIV wieku Konrad I Mazowiecki, polski książę w okresie feudalnych sporów i walk, wezwał Zakon Krzyżacki, aby pomógł mu w wojnie z Prusami. W tym czasie wzdłuż Wisły powstały zamki feudalne, z których część przetrwała do dziś.
Od XV wieku Gdańsk, położony u ujścia Wisły, stał się głównym portem handlowym na Bałtyku, a sama Wisła stała się ważnym szlakiem transportowym z głębi Europy do portu w Gdańsku.
Historyczny region Pomorza na południu Morza Bałtyckiego był częścią różnych podmiotów państwowych w różnych epokach, dziś podzielony między Niemcy i Polskę. Duża niemiecka kolonia powstała na ziemiach wokół Gdańska, które były zamieszkane przez Pomorzan.
Wisła dostarczała do Gdańska głównie pszenicę, a także towary z polskich miast. Wzdłuż Wisły budowano porty rzeczne i spichlerze, a po jej wodach pływały barki o dużym tonażu. Polscy królowie nadal byli koronowani w Krakowie, starożytnej stolicy Polski, nawet po przeniesieniu stolicy do Warszawy w 1610 roku.
Obecnie Wisła zachowała swoje ważne znaczenie gospodarcze. Jest żeglowna na odcinku około 1000 kilometrów od ujścia: od Bydgoszczy do Gdańska nad Morzem Bałtyckim. Na Wiśle znajduje się największa polska elektrownia wodna „Włocławek”. Rzeka połączona jest Kanałem Dniepr-Bug z Dnieprem oraz Kanałem Bydgoskim z Odrą i Niemnem.
Miasta nad Wisłą – Kraków, Tarnobrzeg, Puławy, Warszawa, Płock, Toruń, Gdańsk – mają ogromne znaczenie historyczne nie tylko w Europie, ale i na świecie; są obiektami masowej turystyki.
W rzece występują ryby: karp, krąp, sum, węgorz, pstrąg, szczupak. W celu ochrony zasobów wodnych i przyrody Wisły utworzono kilka obszarów chronionych, w tym Park Krajobrazowy Ujście Wisły.
Informacje ogólne
- Położenie: Przepływa przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Największa rzeka w Polsce.
- Źródła zasilania: śnieg i deszcz.
- Źródło: zbieg rzek Białej Wisełki i Czerniej Wisełki, w Karpatach Zachodnich.
- Ujście: delta – Żuławy. Zatoka Gdańska Morza Bałtyckiego.
- Język: polski.
- Jednostka monetarna: złoty.
- Główne dopływy: prawe dopływy: Soła, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Bug Zachodni; lewe dopływy: Pilica, Przemsza, Brda, Wda.
- Największe miasta: Kraków, Tarnobrzeg, Puławy, Warszawa, Płock, Włocławek, Toruń, Grudziądz, Tczew, Gdańsk.
- Długość: 1047 km.
- Powierzchnia akwenu: 198,5 tys. km2 (na terytorium Polski – 168,7 tys. km2).
- Zlewisko: Morze Bałtyckie z Oceanem Atlantyckim.
- Powierzchnia delty Żuławy: 1000 km2.
- Średni roczny zrzut wody: 84 m3/s (Kraków), 590 m3/s (Warszawa), 1080 m3/s (ujście).
- Szerokość: do 1000 m.
- Głębokość: od 1 do 7 metrów.
- Prędkość nurtu: około 5 km/h.
Ekonomia
- Rzeczny transport towarowy i pasażerski.
- Przemysł: przemysł portowy.
- Energetyka (elektrownie wodne).
- Rolnictwo: uprawy (zboża) i hodowla zwierząt (mięso i nabiał).
- Rybołówstwo.
- Usługi: turystyka, logistyka, handel.
Klimat i pogoda
- Umiarkowanie kontynentalny.
- Średnia temperatura w styczniu: +3°C.
- Średnia temperatura w lipcu: +18°C.
- Średnie roczne opady: 510 mm.
- Wilgotność względna: 70-80%.
Atrakcje
- Kanały: Dniepr-Bug, Bydgoski, Augustowski.
- Parki krajobrazowe: „Wieprz”, Park Ujścia Wisły.
- Strumienie w delcie Wisły: prawy – Nogat, lewy – Leniwka.
- Elektrownia wodna we Włocławku.
- Kraków: Wawel, mury miejskie (XIII-XVII w.). Rynek i Sukennice (XIII-XIV w.). Stanisława i Wacława (XIV w.), Baszta Floriańska (XIV w.), kościół św. Floriana (XIV w.), bastion obronny Barbakan (XV w.), Wieża Ratuszowa.
- Tarnobrzeg: Stare Miasto, Zamek Dzikowski (XV w.), Kościół Dominikanów (XVII w.), Klasztor Dominikanów (XIX w.), Muzeum Historyczne m. Tarnobrzega.
- Puławy: zespół pałacowo-parkowy Czartoryskich (XVII-XIX w.), w tym pałac (XVII w.), pałac Marynki (XVIII w.), kościół (XIX w.), pawilony parkowe „Świątynia Sybilli” i „Domek Gotycki” (XIX w.).
- Warszawa: pałace (Zamek Królewski XVI-XVII w., Pałac „pod tablicą” XVIII w., Pałac Ujazdowski XVII w., Pałac w Wilanowie XVII w., Pałac Łazienkowski XVIII w., Pałac Prezydencki XVII-XIX w.).
- Płock: Katedra Płocka (XII w.), Kościół Miłosierdzia i Łaski (XX w.), Most Solidarności.
- Toruń: Ratusz (XIII w.).
- Gdańsk: port morski, ulice Długa i Długi Targ, kościół św. Katarzyny (XIII w.). Ratusz (XIV-XV w.), fontanna Neptuna (XVII w.). Kaplica Królewska (XVII w.). Złota Brama (XVII w.).
- Półwysep Westerplatte.
- Jezioro Solińskie.
Zabawne fakty
- Wisła od źródeł do Torunia jest rzeką nieuregulowaną. Jej bieg faluje jak sinusoida.
- Każdego roku Wisła niesie do Zatoki Gdańskiej około 2,2 mln m3 osadów rzecznych. Podczas powodzi liczba ta wzrasta kilkukrotnie.
- Około 93% wód Wisły jest zanieczyszczonych NDS (najwyższe dopuszczalne stężenie) szkodliwych substancji powyżej dopuszczalnego limitu, dlatego kąpiel w rzece jest dozwolona tylko w kilku miejscach.
- Westerplatte to półwysep w Zatoce Gdańskiej na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. W dniach 1-7 września 1939 r. miała tu miejsce jedna z pierwszych bitew II wojny światowej.
- Dodatkowa odnoga Wisły – Biała Wisła – powstała po wielkiej powodzi w 1840 roku.
- Jezioro Solińskie na Sanie – prawym dopływie Wisły – jest największym zbiornikiem wodnym w Polsce: powierzchnia – 22 km2, objętość wody – 472 mln m3, długość linii brzegowej – 150 km.
