Odra (rzeka)

Odra jest jedną z największych rzek w Europie Środkowej. Jest ważnym szlakiem wodnym i źródłem zaopatrzenia w wodę dla wielu miast i regionów. Rzeka ma ogromne znaczenie dla transportu, rolnictwa, przemysłu i rekreacji na okolicznych obszarach.

Geografia

Odra przepływa przez Republikę Czeską, Polskę i Niemcy. Od drugiego co do wielkości dopływu Nysy Łużyckiej do polskiego miasta Gryfino stanowi granicę między Polską a Niemcami. Odra jest drugą co do długości rzeką w Polsce, ustępując jedynie Wiśle.

Źródło Odry znajduje się w Sudetach. Schodząc z gór, Odra płynie przez Nizinę Środkowoeuropejską, w szerokiej (od 2-3 km do 10-20 km) tarasowej dolinie ułożonej przez starożytne lodowce.

Po minięciu ujścia Nysy Łużyckiej Odra znacznie się poszerza (do 250 metrów), staje się pełnokrwista i tworzy wiele wysp. Jej brzegi są wysokimi wałami, chroniącymi tereny zalewowe przed zalaniem podczas powodzi. W odległości 84 kilometrów od ujścia Odra rozdziela się na dwie odnogi (zachodnia jest żeglowna) i wpada do Zatoki Szczecińskiej Morza Bałtyckiego. Zatoka Szczecińska nazywana jest również laguną. Tutaj, w ujściu Odry, przebiega kolejny odcinek granicy między Polską a Niemcami.

Cały bieg rzeki jest zalewany wiosną, niska woda latem i jesienią z gwałtownymi powodziami, wysoka woda zimą, a w najsurowsze zimy rzeka zamarza. Rzeka niejednokrotnie doświadczała poważnych powodzi z katastrofalnymi skutkami dla osad i gruntów rolnych.

Etymologia

Każdy naród zamieszkujący brzegi tej dużej europejskiej rzeki nadał jej własną nazwę: niemiecka Odra, czeska i polska Odra, łużycka Vodra, kaszubska Vedra. W dokumentach średniowiecznej Europy – łacińskie nazwy Odra i Viadrus. Wszystkie te nazwy wywodzą się od protoindoeuropejskiego słowa „adro” (strumień wody).

Historia

Historia rzeki jest jednocześnie historią całej Europy. Dla starożytnych Rzymian Odra była częścią Bursztynowego Szlaku, który transportował bursztyn z Bałtyku do Morza Śródziemnego.

Na długo przed zasiedleniem jej brzegów przez Słowian Zachodnich, Odra była ważnym szlakiem handlowym dla plemion germańskich zamieszkujących tereny wzdłuż Łaby i Wisły.

W średniowieczu znaczenie rzeki tylko wzrosło. Od XIII wieku budowano na niej pierwsze tamy chroniące pola uprawne. W 1605 r. kanał Finow połączył Odrę i Hafel. Budowa kanałów była kontynuowana, a Odra stała się ważnym ogniwem w łańcuchu dróg wodnych łączących rzeki w całej Europie. Największym projektem na Odrze była budowa prawie 100-kilometrowego kanału Odra-Szprewa w latach 1887-1891.

Po I wojnie światowej żegluga na Odrze i granice państw zostały określone w traktacie wersalskim z 1919 roku.

Podczas II wojny światowej w latach 1939-1945, Odra stała się strategicznie ważna i stanowiła bazę wypadową. Odra stała się strategicznie ważną i gruntownie ufortyfikowaną linią obrony dla armii niemieckiej. Podczas operacji Wisła-Odra w 1945 r. wojska radzieckie sforsowały Odrę i zdobyły przyczółki na zachodnim brzegu w środkowym biegu rzeki. To właśnie z tych przyczółków rozpoczęła się ofensywa podczas operacji berlińskiej w 1945 roku, która zakończyła się klęską Niemiec w II wojnie światowej.

Ale jeszcze wcześniej, w 1943 roku, podczas konferencji teherańskiej, koalicja antyhitlerowska określiła kontury państw powojennej Europy, a granica polsko-niemiecka została wytyczona wzdłuż Odry. Następnie nienaruszalność tej granicy potwierdził traktat polsko-niemiecki z 1990 roku.

W średniowieczu wiele nadodrzańskich miast należało do Hanzy, pełniąc jednocześnie funkcję miasta handlowego, twierdzy i centrum feudalnych posiadłości.

Przekształceniu Odry w główny europejski szlak wodny towarzyszyła budowa miast na jej brzegach.

Odra jest żeglowna niemal na całej swojej długości, począwszy od zbiegu z czeską rzeką Opawą. W górnym biegu rzeki wybudowano zbiorniki retencyjne. Żegluga odbywa się w odległości 765 kilometrów od ujścia, czas żeglugi wynosi 220-230 dni w roku.

Pierwszym dużym miastem nad Odrą jest czeska Ostrawa, położona u zbiegu rzek Ostrawicy, Odry i Opawy. To właśnie przez Ostrawę przebiegał w średniowieczu historyczny Szlak Bursztynowy. Przez długi czas miasto było centrum wydobycia węgla i hutnictwa Republiki Czeskiej. Obecnie jest jednym z centrów turystycznych Moraw. Ludzie przyjeżdżają tu, aby zobaczyć katedrę św. Wacława zbudowaną w XIII wieku, Twierdzę Śląsko-Ostrawską i Nowy Ratusz z najwyższą wieżą w Czechach.

Odra jest połączona z Łabą, Hafel, Szprewą, Wisłą i Kłodnicą przez śluzy i kanały zbudowane w dole rzeki na wielu jej odcinkach. Najwięcej budowli hydrotechnicznych powstało na terenie polskiego Wrocławia, największego miasta nad Odrą i centrum województwa dolnośląskiego.

Wrocław to jedno z najpiękniejszych miast w Polsce, położone na 12 wyspach. Przepływająca przez teren miasta Odra tworzy wiele odnóg i kanałów, nad którymi przerzuconych jest ponad sto mostów i mostków. Najstarszą częścią miasta jest Wyspa Tumska, gdzie na centralnym placu – jednym z największych w Europie – stoi ratusz, będący arcydziełem gotyckiej architektury śląskiej. Główną atrakcją Wrocławia jest Rynek, który zaczęto budować w XIII w. Znajduje się tu także gotycki Ratusz z XIII w., który uważany jest za jedną z najpiękniejszych budowli w Europie.

W dolnym biegu Odry znajduje się niemieckie miasto Eisenhüttenstadt, gdzie kanał łączy Odrę z niemiecką rzeką Sprewą. W dosłownym tłumaczeniu nazwa miasta oznacza „Miasto Hut”: od dawna znajdują się tu huty stali i do dziś jest to jedno z centrów przemysłowych Niemiec.

Małe miasto Frankfurt nad Odrą we wschodnich Niemczech graniczy z Polską przez rzekę, na drugim brzegu znajduje się polski Słubeck. Frankfurt nad Odrą jest starym hanzeatyckim miastem portowym, a w XIX wieku w Prusach miał duże znaczenie handlowe, będąc w połowie drogi między Poznaniem a Berlinem. Stare budynki zostały poważnie zniszczone podczas II wojny światowej, a miasto zostało odbudowane w bardziej nowoczesnym stylu.

Polskie miasto Szczecin, najważniejszy port morski w kraju, leży w pobliżu ujścia Odry, niedaleko jej ujścia do Morza Bałtyckiego.

Flora i fauna

Pomimo intensywnego wykorzystania rzeki, jej wody są domem dla całkiem sporej ilości ryb: szczupaków, sumów, węgorzy, sandaczy, karpi i pstrągów. Aby chronić przyrodę tego gęsto zaludnionego obszaru Europy, wzdłuż całego biegu rzeki utworzono rezerwaty przyrody i parki narodowe, z których najbardziej znanym jest Park Narodowy Doliny Dolnej Odry w północno-wschodniej części niemieckiego kraju związkowego Brandenburgia oraz Odrzański Obszar Chronionego Krajobrazu.

Informacje ogólne

• Przepływa przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (województwo śląskie, opolskie, dolnośląskie, lubuskie i zachodniopomorskie), Republiki Federalnej Niemiec (Brandenburgia i Meklemburgia-Pomorze Przednie) oraz Republiki Czeskiej (kraj morawsko-śląski).
• Druga pod względem długości rzeka w Polsce.
• Typ zasilania: mieszany (śnieg i deszcz).
• Źródło: Sudety, Czechy (Kraj Morawski), wysokość 634 m n.p.m.
• Ujście: Zatoka Szczecińska na Morzu Bałtyckim.
• Języki: polski, niemiecki, czeski.
• Waluta: euro, korona czeska, złoty polski.
• Główne dopływy: Warta, Bubr, Nysa Łużycka, Ina, Opawa itp.
• Największe miasta portowe: Niemcy – Frankfurt nad Odrą, Schwedt, Eisenhüttenstadt; Polska – Opole, Szczecin, Wrocław, Racibórz; Czechy – Ostrawa.
• Długość: 854 km (742 km w Polsce, 112 km w Czechach, 187 km – granica państwowa między Polską a Niemcami).
• Szerokość: 30-250 m.
• Przepływ wody: 67 m3/s (Racibórz, w górnym biegu), 574 m3/s (ujście).
• Wysokość źródła: 634 m.
• Gradient wody: 0,35 m/km.
• Zanik lodu: koniec grudnia – początek lutego (niestabilny).

Klimat i pogoda

• Morski, umiarkowanie kontynentalny w górnym biegu.
• Średnia temperatura w styczniu: 0°C.
• Średnia temperatura w lipcu: +19°C.
• Średnie roczne opady: 500-1000 mm.
• Wilgotność względna: 70-80%.

Gospodarka

• Przemysł: przemysł portowy.
• Zaopatrzenie w wodę (woda pitna i przemysłowa).
• Rolnictwo: w dolinie rzeki – produkcja roślinna (zboża) i hodowla bydła (mięsnego i mlecznego).
• Usługi: transport (żegluga rzeczna); turystyka.

Atrakcje

• Zatoka Szczecińska.
• Kanały: kanał Finov (Oder-Hafel), kanał Odra-Szprewa.
• Ostrawa (Czechy): Katedra św. Wacława (XIII w.), Twierdza Śląsko-Ostrawska, Nowy Ratusz, Plac Masaryka, Stary Ratusz (Muzeum Ostrawskie), Słup Dżumy, Browar Ostravar i Muzeum Browaru, dzielnica Poruba, Teatr Lalek, Galeria Sztuk Pięknych, Muzeum Górnictwa Landek i Narodowy Zabytek Kultury Kopalnia.
• Wrocław: Wyspa Tumska, Rynek (XIII w.), gotycki ratusz (XIII w.), domy Jasia i Małgosi (barokowe domy z XVI w.), Panorama Racławicka (bitwa polskich powstańców pod koniec XVIII w.), Aula Leopoldina (aula Uniwersytetu Wrocławskiego z XVIII w.), kościół św. Elżbiety (XVIII w.), muzeum historyczne „Pałac Królewski”.
• Frankfurt nad Odrą: Katedra (XIII w.), główny plac Remerberg i drewniane budynki (XIV-XV w.), gotycki ratusz (XVII w.), Muzeum Johanna Wolfganga von Goethego, Promenada Jedenastu Muzeów, Palmegarten – park palmowy.
• Miasto Szczecin: Ratusz, gotycki budynek domu bankierskiego Loitzew, Bulwar Walecznych, Muzeum Narodowe, Zamek Książąt Pomorskich, Katedra św. Jakuba (XII w.), Kościół św. Piotra i Pawła (najstarszy kościół chrześcijański na Pomorzu, XII w.).
• Park Narodowy „Dolina Dolnej Odry” (Niemcy).
• Odrzański Obszar Chronionego Krajobrazu (Polska).
• Wołyński Park Narodowy (Polska).

Zabawne fakty

• W 1506 r. we Frankfurcie nad Odrą założono Uniwersytet Viadrina, co po łacinie oznacza „nad Odrą”. Następnie został przeniesiony do Wrocławia, a w 1991 roku został ponownie założony we Frankfurcie nad Odrą jako Europejski Uniwersytet Viadrina. Jego budynki znajdują się na obu brzegach granicznej rzeki – niemieckim i polskim.
• Miasto Eisenhüttenstadt powstało w 1950 roku w Niemieckiej Republice Demokratycznej. W 1953 roku nazwano je Stalinstadt i uznano za pierwsze socjalistyczne miasto na niemieckiej ziemi. W 1961 roku zostało przemianowane na Eisenhüttenstadt. Miasto siostrzane zachodnioniemieckiego miasta Saarlois od 1986 r. Jest to pierwsze miasto siostrzane NRD i RFN po zjednoczeniu obu Niemiec.
• Uznam to wyspa na Morzu Bałtyckim naprzeciwko ujścia Odry. Podczas II wojny światowej na wyspie znajdował się obóz koncentracyjny Usedom, w którym produkowano rakiety Faou-1 i Faou-2 przeznaczone do ostrzału Wielkiej Brytanii.
• Cesarzowa Katarzyna II (z domu Zofia Augusta Fryderyka von Anhalt-Zerbst) urodziła się 21 kwietnia (2 maja) 1729 r. w Szczecinie.
• W 1368 r. Frankfurt nad Odrą był członkiem Hanzy, ale w połowie XV w. zerwał z nią stosunki. Wojskowa biografia miasta to seria oblężeń i szturmów: w latach 1429 i 1432 miasto było oblegane przez husytów, podczas wojny 30-letniej (1618-1648) zostało zdobyte szturmem przez wojska Gustawa-Adolfa. Szwedzki garnizon utrzymał się przez 16 miesięcy (1631-1632); następnie miasto zostało zajęte przez Wallensteina (1633). Oddział Wallensteina został wypędzony przez elektora brandenburskiego w 1634 r., po czym Frankfurt nad Odrą był przez 3 lata (1640-1643) w rękach Szwedów. Podczas wojny siedmioletniej miasto zostało zdobyte przez wojska rosyjskie pod dowództwem Sałtykowa (1759). W latach 1806-1808 r. Frankfurt nad Odrą był okupowany przez Francuzów. W latach 1812-1813 znajdował się tu francuski garnizon.