Bosfor

Bosfor to cieśnina łącząca Morze Marmara i Morze Czarne, oddzielająca Europę od Azji. Rozciąga się na długości 30 kilometrów i ma szerokość od 700 metrów do 3,7 kilometrów. Bosfor jest jedną z najważniejszych cieśnin na świecie, ponieważ służy jako kluczowa droga transportu ropy naftowej i innych towarów między Europą a Azją. Ponadto ma również ogromne znaczenie historyczne i kulturowe, gdyż nad jego brzegiem znajduje się miasto Stambuł, jedno z najważniejszych miast w historii Wschodu i Zachodu.

Nad brzegiem Bosforu żyją obok siebie starożytne i nowoczesne. Meczet Ortaköy, czyli Wielki Meczet Bosforu, zbudowany w stylu osmańskiego baroku w latach 1853-54, szczególnie dobrze prezentuje się na tle mostu Ltaturka (Boğazıki), pierwszego mostu wiszącego przecinającego cieśninę.

Historia

Według kultowej starożytnej legendy, wszechmocny bóg Zeus zakochał się w Io, córce króla Argowii i boga rzeki, co nie spodobało się żonie Zeusa – Herze. Io zamieniła się w białą krowę i próbując się ratować, zeszła do wód cieśniny, którą od tamtej pory nazywa się „krowim brodem”, czyli Bosforem.

W rzeczywistości nie wiadomo dokładnie, dlaczego starożytni Grecy nazywali cieśninę właśnie tak: „Bos” oznacza „byk”, „Poros” – „bród”, czyli „bull ford”. Ale „krowa” została utrwalona.

Nauka o geologii historycznej nie ma jednoznacznej wersji pochodzenia Bosforu. Najbardziej rozpowszechniona jest „teoria potopu Morza Czarnego”, która mówi, że Bosfor powstał około 7500-5000 lat temu. Według tej teorii wcześniej poziom Morza Czarnego i Śródziemnego znajdował się 120 m poniżej poziomu morza, a morza nie były w żaden sposób połączone. Pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, w wyniku topnienia ogromnych mas lodu i śniegu, poziom wody w obu zbiornikach wodnych podniósł się gwałtownie, o 140 m, a potężny prąd wody sforsował drogę z jednego morza do drugiego. Widać to po topografii dna, zmianie roślin wodnych i osadów z wód słodkich na słone mniej więcej w tym samym czasie. Inną przyczyną pojawienia się cieśniny mogło być trzęsienie ziemi.

Bosfor ma kluczowe położenie geopolityczne. Od czasów wojny trojańskiej w XIII i XII w. p.n.e. wielokrotnie był przyczyną napięć międzynarodowych, zwłaszcza w okresach osłabienia jednego z wielkich mocarstw.

W okresie Cesarstwa Bizantyjskiego (IV-XV w.) i po jego upadku w ramach Imperium Osmańskiego, Bosfor pozostawał wewnętrzną sprawą tych państw.

Okres osmański w historii cieśniny odcisnął znaczące piętno na architekturze budowli położonych nad brzegiem Bosforu. Po zdobyciu Stambułu padyszachowie wybudowali tu wiele fortyfikacji i nie tylko. Początkowo budowa odbywała się w centrum miasta, ale wraz z pojawieniem się w XIX wieku statków parowych, luksusowe letnie rezydencje zaczęły powstawać w bardziej śródlądowych częściach wybrzeża Bosforu.

Pod koniec XVII wieku Imperium Rosyjskie umocniło się na wybrzeżach Morza Azowskiego i Morza Czarnego, a w tym samym czasie pojawił się problem Bosforu i Dardaneli, który w historii znany jest jako „kwestia cieśnin”.

Po pierwsze, cieśnina Bosfor jest bardzo wąska, więc łatwo ją „zamknąć”. Po drugie, brzegi Bosforu należą do jednego państwa – Turcji. Po trzecie, cieśnina łączy otwarte Morze Śródziemne z zamkniętym Morzem Czarnym. Przez cały czas Turcja wykorzystywała swoją wyłączną pozycję nad Bosforem i przepuszczała przez cieśninę obce statki, dając im „Firmans”, czyli swoistą licencję na handel z państwami czarnomorskimi. Bosfor zawsze był przedmiotem sporu między Rosją a Turcją, powodując kilka wojen rosyjsko-tureckich. Rosji udało się zmusić Turcję do podpisania traktatu w Kucuk Kainarji w 1774 roku, na mocy którego rosyjskie statki mogły bez przeszkód pływać po cieśninie.

Po zakończeniu I wojny światowej, na mocy traktatu z Sèvres z 1920 r., Bosfor został uznany za strefę zdemilitaryzowaną pod kontrolą Ligi Narodów. Obecnie, na mocy podpisanego w 1936 roku traktatu o reżimie cieśnin tureckich, Bosfor stał się międzynarodową strefą żeglowną. Obecnie, w rozumieniu współczesnego prawa międzynarodowego, Bosfor jest „morzem otwartym”: statki handlowe wszystkich państw mają swobodę przepływu przez cieśninę zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny. Turcja zastrzegła sobie jednak prawo do ograniczenia przepływu statków państw spoza Morza Czarnego, w szczególności swojego odwiecznego wroga – Grecji, oraz wprowadziła system uprzedniego powiadamiania o przepływie okrętów wojennych.

Cieśnina między Morzem Czarnym a Morzem Marmara

Znaczna część ruchu przez cieśninę to ropa naftowa z Rosji i regionu Morza Kaspijskiego, dostarczana do Europy Zachodniej i USA przez tankowce ładowane w rosyjskim porcie Noworosyjsk.

Żegluga przez Bosfor stanowi spore wyzwanie. Tor wodny, po którym poruszają się statki, jest bardzo zagmatwany, w kształcie litery S, podążający za równie zagmatwaną linią brzegową. Dzięki wyjątkowo dobrze skoordynowanej pracy służb brzegowych w latarniach morskich i dyspozytorniach, cieśnina w najnowszej historii pozbawiona jest poważnych wypadków. Od lat 60. ubiegłego wieku doszło do zaledwie dwóch tuzinów wypadków bez znaczących ofiar śmiertelnych i szkód dla środowiska.

Flora i fauna Bosforu nie różni się od flory i fauny Morza Śródziemnego, a makrela jest główną rybą handlową.

Idea mostu przez Bosfor sięga czasów starożytnych. Jednak dopiero w drugiej połowie XX wieku, po długich i gorących dyskusjach, zbudowano dwa mosty, które przecinają cieśninę.

Most Bosforski – pierwszy most wiszący przez cieśninę – o całkowitej długości 1.510 m został otwarty dla ruchu w 1973 r. Nosi on imię Ataturka, ale miejscowi częściej mówią o nim Boğazıki (po turecku „cieśnina”). Łączy europejską i azjatycką część Stambułu. Wysokość nad wodą wynosi 64 metry. Codziennie przez most przechodzi ponad pół miliona osób. Nie jest on dostępny dla pieszych, przez pierwsze cztery lata można było po nim chodzić, później jednak zostało to zabronione, ponieważ z mostu regularnie korzystali ci, którzy postanowili popełnić samobójstwo. Pieszym zaleca się korzystanie z promów, które kursują między brzegami Bosforu od czasów perskiego króla Dariusza I (V-IV w. p.n.e.).

Most Sultan Mehmed Fatih ma taką samą długość całkowitą jak jego starszy brat i został ukończony w 1988 roku. Mosty są oddalone od siebie o 5 km.

Dla ułatwienia żeglugi w cieśninie znajduje się również kilka wież kontroli ruchu, czyli po prostu latarni morskich. Wszystkie z nich różnią się od siebie. Pierwsza wieża latarni morskiej została zainstalowana przez cesarza bizantyjskiego Alexiusa I Comnenusa w 1110 roku Wieża Panieńska lub Wieża Leandra jest jednym z symboli Stambułu i była wielokrotnie restaurowana.

Po europejskiej stronie Bosforu leży jedna z najstarszych i najbardziej prestiżowych dzielnic Stambułu – Besiktas. Znajduje się tu również jeden z portów Stambułu, z którego odpływają promy na azjatycką stronę Bosforu. Najbardziej imponujący plac w Stambule również znajduje się w dzielnicy Besiktas, gdzie mieści się Muzeum Nawalne i mauzoleum Świętego Cesarza Rzymskiego Fryderyka Barbarossy, rzekomo zabitego podczas przeprawy przez Bosfor w czasie trzeciej krucjaty w 1190 roku.

Jeśli jest słoneczny dzień, miejscowi pływają w Bosforze z nabrzeża Kennedy’ego, w dzielnicy Sultanahmet, nawet pomimo umocnień brzegowych w postaci głazów narzutowych, przepływających statków i, delikatnie mówiąc, niezbyt czystej wody. Tę lekkomyślność można prawdopodobnie wytłumaczyć faktem, że w ostatnich czasach populacja miasta zmieniła się wyraźnie zarówno pod względem liczby, jak i składu – więcej osób przybyło z odległych wiejskich prowincji. A rodowici stambulczycy już tu nie przyjeżdżają.

Najwięcej atrakcji nad Bosforem skupia się w dzielnicy Sultanahmet. Najsłynniejsze zabytki Stambułu to Ayia-Sofia (Hagia Sophia), Błękitny Meczet (Ahmediye Mosque, nazwany na cześć sułtana Ahmeda), Hipodrom, Pałac Topkapi, Cysterna Bazyliki, Muzeum Archeologiczne w Stambule i Meczet Süleymaniye. Obszar ten w 1985 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Informacje ogólne

• Cieśnina między Europą a Azją.
• Łączy Morze Czarne z Morzem Marmara oraz, wraz z Dardanelami, z Morzem Egejskim, a tym samym z całym basenem Morza Śródziemnego.
• Przynależność administracyjna: Turcja, region Marmara, prowincja Stambuł.
• Największe miasto: Stambuł.
• Język: turecki
• Waluta: Lira turecka.
• Religia: islam
• Długość: 31 km.
• Szerokość: 3329 m przy wejściu północnym, 2826 m przy wejściu południowym.
• Maksymalna szerokość: 3420 m.
• Minimalna szerokość: 700 m.
• Głębokość toru wodnego: 36 do 124 m.
• Średnia głębokość: 65 m.
• Maksymalna głębokość: 110 m.
• Minimalna głębokość: 18 m na północy i 13 m na południu.
• Ludność: ok. 17 mln (2001).

Gospodarka

• Żegluga: 48 tys. statków rocznie.
• Turystyka.

Klimat i pogoda

• Umiarkowany kontynentalny, w strefie peryferyjnej podzwrotnikowy. Zimne wiatry z północy.
• Średnia roczna temperatura powietrza: +15°С.
• Średnia roczna temperatura wody: +14+18°C.
• Średnioroczne opady: 850 mm.
• Wilgotność względna: 71,5%.
• Zasolenie wody: w prądzie powierzchniowym dominuje woda z Morza Czarnego o stężeniu 18%o, natomiast w prądzie przeciwprądowym zasolenie wynosi 38%o.
• Problemy: mgła, słaba widoczność, silne wiatry.

Atrakcje

• Wybrzeże europejskie

  • Zatoka Złoty Róg.
  • Budowle: twierdza Rumelihisar (połowa XV w.), zamek Topkhane (połowa XIX w.), pałac Cifte Saraylar (połowa XIX w.), pałac Dolmabahçe (połowa XIX w.).
  • Wpływowe budynki: Meczet Kılıç Ali Pasha Jami (koniec XVI w.), Meczet Dolmabahçe Jami (połowa XIX w.), Meczet Ortaköy (połowa XIX w.).
  • Muzea: Muzeum Sztuk Pięknych, Muzeum Morskie.
  • Park Yildiz.
  • Targ rybny Sariyer.

• Strona azjatycka

  • Wieża Leandre (XII w.).
  • Budowle kultowe: Mihriman Sultan Jami Mosque (połowa XVI w.), Yeni Valide Jami Mosque (początek XVIII w.).
  • Budowle: twierdza Anadoluhisari (koniec XIV w.), pałac Veylerbeyi (połowa XIX w.), willa Kucgsu (połowa XIX w.), dworzec Haydar Pasha Tara (XIX-XX w.).
  • Port Haidar Pasha Liman (koniec XIX w.).
  • Wzgórze Chamlydzha.

• Inne

  • Mosty: Most Ataturka (Boğazıki) i most Sultan Mehmet Fatih.
  • Adapar (Wyspy Książęce, Morze Marmara).

Zabawne fakty

• Na powierzchni Bosforu prąd zazwyczaj kieruje się z Morza Czarnego do Morza Marmara. Na pewnej głębokości prąd odwraca kierunek i płynie w przeciwnym kierunku.
• Podczas zim w latach 1621-1669 cieśnina była pokryta lodem. Czas ten charakteryzował się ogólnym spadkiem temperatury w regionie i jest określany w klimatologii jako „mała epoka lodowcowa”.
• „Potop czarnomorski” mógł być podstawą legendy o potopie, obecnej w folklorze wszystkich ludów, które zamieszkiwały lub zamieszkują ten region, a także mógł być podstawą opowieści o „potopie dardanowskim” z opowieści o Troi.
• Co roku w połowie lata w Stambule odbywa się międzykontynentalne pływanie po Bosforze, w którym może wziąć udział każdy, kto ma czas i się zarejestruje.
• 27 listopada 2010 roku ukraiński maratończyk Oleg Sofyanik przepłynął Bosfor w sześć godzin. Wyścig był poświęcony zachowaniu naturalnego środowiska Bosforu. Sportowcowi pomagał silny południowy wiatr i prąd poprzeczny. Temperatura wody wynosiła 14 stopni Celsjusza.
• 15 maja 2005 roku amerykańska gwiazda tenisa Venus Williams rozegrała na moście Boğazıki mecz pokazowy z turecką tenisistką Ipek Senoglu. Był to pierwszy dosłowny mecz „międzykontynentalny”.
• Budowa tunelu kolejowego Marmaray między brzegami Bosforu jest już w toku, a jej zakończenie planowane jest na 2013 rok. W 2010 roku rząd turecki podał do publicznej wiadomości, że planowany jest kolejny most drogowy przez Bosfor – na północnym krańcu cieśniny, na wybrzeżu Morza Czarnego. Ośmiopasmowy most będzie miał długość 1275 metrów i połączy Północną Drogę Ekspresową Marmara z Autostradą Transeuropejską.