Tygrys (rzeka)

Armeńskie wyżyny Azji Mniejszej i Zakaukazia, ich pasmo Taurus, wśród zboczy południowego krańca którego znajduje się jezioro Hazar, tworzą jeden łańcuch górski z Małym Kaukazem. Jedną ze starożytnych nazw Morza Kaspijskiego jest również Chazar. Oznacza to, że w geograficznym systemie pojęć rzeka Tygrys należy do basenu czarnomorsko-kaspijskiego, chociaż nie ma połączeń powierzchniowych ani z Morzem Czarnym, ani z Morzem Kaspijskim. Pod koniec neogenu (około 25 milionów lat temu) Wyżyna Armeńska doświadczyła kilku kataklizmów tektonicznych: jej góry pękły, lawa wylała się, powstały pęknięcia i zagłębienia wypełnione wodą. Jednym z tych zagłębień jest jezioro Hazar. Oznacza to, że wiek rzeki Tygrys, wypływającej z jeziora Hazar, również wynosi około 25 milionów lat. Od czasów starożytnych Tygrys był głównym środkiem komunikacji w regionie pustynnym.

Historia

Tygrys i Eufrat są często nazywane „braćmi bliźniakami”. Obie rzeki mają ogromne znaczenie dla całej ludzkości: między nimi znajdowało się Średniogórze, czyli po grecku Mezopotamia, jedna z kolebek światowej cywilizacji.

Z różnych starożytnych języków Mezopotamii nazwa rzeki „Tygrys” jest tłumaczona jako „szybka rzeka”, „strzała” lub, poetycko, „woda szybka jak strzała”. W górnym biegu, gdy opada z wysokości około 1245 metrów, przechodzi przez wąwozy, a następnie przez Płaskowyż Desiree, jest to rzeczywiście bardzo szybka rzeka. Ale nieodłącznym elementem nazwy jest porównanie Tygrysu z Eufratem, Tygrys jest znacznie pełniejszy i szybszy niż jego „brat”, nawet u ich zbiegu. Wynika to z faktu, że Tygrys ma dość duże dopływy, których nie ma Eufrat.

Historyczna Mezopotamia istniała od pojawienia się pisma piktograficznego (3500-2700 p.n.e.) do 539 r. p.n.e., kiedy to Babilon został podbity przez perskie królestwo Achemenidów. Starożytni Grecy nazywali Sumerem całą Dolną Mezopotamię, jedną z jej części, a drugą nazywali Akkad. W połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. Sumer zaczęli coraz częściej nazywać Babilonią, od jej stolicy (Babilon znajdował się nad Eufratem), a Górną Mezopotamię – Asyrią. Historia Mezopotamii to historie ponad 20 różnych państw i miast-państw. Każde z nich jest wypełnione takimi osiągnięciami, z których do dziś korzysta cała ludzkość. W Mezopotamii wynaleziono koło i koło garncarskie, pojawiło się pismo klinowe, w XXII wieku p.n.e. powstało pierwsze na świecie artystyczne dzieło literackie – „Epos o Gilgameszu”. W starożytnym Sumerze stworzono pierwszy kalendarz na podstawie obserwacji astronomicznych, wyprowadzono wzory na obliczanie pola powierzchni niektórych figur geometrycznych. I tak dalej, i tak dalej – cała lista dziedzictwa kulturowego „złotego wieku” Mezopotamii, która była również nazywana Półksiężycem między rzekami, zgodnie z zarysami żyznej doliny między Tygrysem a Eufratem, zajęłaby więcej niż jedną stronę. Wiele wspaniałych miast Sumeru znajdowało się na brzegach Tygrysu, a najsłynniejsze z nich to Niniwa, Seleucja (Tel-Umar) i Ctesiphon. Wielkie miasta z późniejszych czasów – Bagdad i Mosul – nadal żyją i rozwijają się do dziś. A każde miasto, które jest w taki czy inny sposób związane z Tygrysem, wszędzie tchnie starożytnością. Ruiny miasta Elazig w Turcji, 22 kilometry od jeziora Hazar, z którego wypływa Tygrys, pochodzą z około V wieku pne.

Księga Rodzaju, pierwsza księga całej Biblii, mówi: „Assur wyszedł z tej ziemi i zbudował Niniwę”. Za datę założenia Niniwy uważa się V tysiąclecie p.n.e. Pod koniec VIII i VII wieku p.n.e., za panowania Sennacheryba i Aszurbanipala, którego Grecy nazywali Sardanapalus, miasto rozciągało się na długości 4 kilometrów wzdłuż Tygrysu. Jego główna ulica, Droga Procesji, miała 26 metrów szerokości. Aszszur-banipal (668-626 p.n.e.) stworzył słynną bibliotekę Kuyunjik, w której zgromadzono ponad 30 tysięcy tabliczek z pismem klinowym, tutaj znaleziono „Epos o Gilgameszu”, skopiowany przez Asyryjczyków, a wcześniej, prawdopodobnie więcej niż raz, przez Sumerów. Uważa się również, że Niniwa była pierwszym miastem na świecie, które przyjęło jednolity plan urbanistyczny.

Ekologia i przyroda

Ludzie już tysiące lat temu układali kanały odwadniające i budowali tamy na Tygrysie, nie powodując większych szkód w naturalnej równowadze biologicznej rzeki. Współczesny człowiek przekroczył tę niebezpieczną granicę.

W ciągu ostatnich kilku dekad, w dużej mierze spontaniczna budowa wielu nowych tam i kanałów, a także seria długich okresów suszy oraz działania wojskowe na sąsiednich terytoriach spowodowały wiele burz piaskowych, zmusiły zwierzęta do zmiany siedlisk i przerzedziły zielony pas Tygrysu. I tak to wygląda w formie referencyjnej. Palmy daktylowe (głównie w dolinie Shatt el-Arab), tamaryszek i zarośla trzcinowe, papirus (roślina). Wilki, lisy, szakale, hieny, mangusty, kot trzcinowy to typowe ssaki. Spośród zwierząt parzystokopytnych najczęstszym gatunkiem jest gazela. Do 1926 r. wzdłuż brzegów Tygrysu występowały również lwy. Wśród małych zwierząt najliczniejszymi mieszkańcami brzegów są muchówki, ryjówki, nietoperze, jeże, wydry rzeczne, na które polują jadowite węże, w tym kobry. Gniazdują słowiki, krętogłowy, kuropatwy, wrony, sowy, różne gatunki orłów i jastrzębi. Fauna rzeczna reprezentowana jest głównie przez różne gatunki karpia, suma i węgorza kolczastego. Od Zatoki Perskiej prawie do Bagdadu, rekiny bycze przenikają do Tygrysu.

Mówienie dziś o rybołówstwie w Tygrysie jest tylko w czasie przeszłym. Ryby nadal są łowione, ale jest coraz mniej rybaków, a popyt na ryby z Tygrysu spada i spada. Wynika to z faktu, że podczas wszystkich wojen i lokalnych konfliktów ostatnich czasów w Iraku, ciała zabitych ludzi były wrzucane do Tygrysu. Przywódcy muzułmańscy, zarówno szyici, jak i sunnici, wydali fatwy (orzeczenia zakazujące) w tej sprawie. W Iraku znajdują się farmy rybne. Ich produkty są głównie prezentowane na rynkach rybnych, ale większość ludzi boi się jeść nawet te ryby. Niemniej jednak istnieją zdesperowani entuzjaści wędkarstwa, którzy są gotowi zarzucić sieć z łodzi lub godzinami siedzieć na brzegu z wędką, aby przynieść do domu kilka ryb, ale zazwyczaj dużych.

Zanik komercyjnego rybołówstwa jako takiego na rzece Tygrys nie jest niestety jej największym nieszczęściem. Tygrys jest nieustannie zanieczyszczany. Występuje niekontrolowany zrzut ścieków, odpadów przemysłowych i domowych bez filtracji i oczyszczania biochemicznego. Do wody przedostają się również odpady z pól naftowych. Nawet w Bagdadzie brakuje oczyszczalni ścieków.

Tereny podmokłe pochłaniają i zatrzymują wodę deszczową, zapobiegają wymywaniu gleby i nasycają atmosferę wilgocią. Według obliczeń ekspertów, w czasach starożytnych między Tygrysem a Eufratem takie tereny zajmowały około 15-20 tys. km2. W XX wieku oczywiście już się skurczyły. Na początku naszego stulecia organizacja o nazwie Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) i fundacja charytatywna AMAR stwierdziły, że od 84 do 90% systemu mokradeł między Tygrysem a Eufratem zostało zniszczonych od 1970 roku. 60 procent tych strat było winą reżimu Saddama Husajna: od 1994 roku bagna były osuszane w imię celów polityczno-wojskowych, aby przyspieszyć ruchy wojsk w kierunku siedlisk tak zwanych Arabów Bagiennych. Negocjacje między Turcją, Irakiem i Syrią w spornych kwestiach stabilizacji reżimu wodnego Tygrysu w związku z budową tam toczą się od dłuższego czasu, ale z różnym powodzeniem. W 2008 roku, po szczególnie dotkliwej suszy, Irak i Turcja uzgodniły, że w zamian za dostawy irackiej ropy naftowej po korzystnych cenach i pomoc w walce z kurdyjskimi separatystami, Turcja zwiększy ilość wody uwalnianej do Tygrysu przez swoje tamy do 450 500 km3 rocznie, ale nadal istnieją nierozwiązane różnice, w szczególności w odniesieniu do tamy Ilisu, która jest w trakcie budowy na Tygrysie w Turcji i ma zostać oddana do użytku w 2013 roku. Niemniej jednak, sprawy posunęły się naprzód: 50% wyschniętych bagien zostało przywróconych do poziomu z 1970 roku, a ich ekosystemy stopniowo się odradzają.

Informacje ogólne

• Kraje, przez które przepływa Tygrys: Turcja, Syria, Iran.
• Źródło: Jezioro Hazar, Turcja.
• Ujście: rzeka Shatt al-Arab, wpływająca do Zatoki Perskiej.
• Zasilanie: w górnym biegu (w części górskiej) śnieg i deszcz, w pozostałej części biegu – deszcz, wiosenne powodzie (maksymalny przepływ – w kwietniu).
• Największe dopływy: lewe dopływy to Duży i Mały Zab, Kerhe, Diyala i El-Uzaym, prawy dopływ to Et-Tartar.
• Największe jezioro w basenie: Tartar.
• Największe miasta na brzegach: Turcja – Diyarbakir; Irak – Mosul, Bagdad, El-Kut, El-Amara.
• Najważniejszy port: Basra (Irak).
• Główne lotniska: międzynarodowe lotniska w Bagdadzie i Mosulu.
• Długość: około 1900 kilometrów.
• Powierzchnia dorzecza: 375 000 km2.
• Zrzut wody: w rejonie Bagdadu od 337 m3/s do 2779 m3/s, średnio – 1014 m3/s. Maksymalny dla całej rzeki wynosi 13 000 m3/s.

Klimat i pogoda

• Subtropikalny, gorący, suchy.
• Średnia temperatura w styczniu: +9°C.
• Średnia temperatura w lipcu: +35°C.
• Temperatura wody waha się od +8,5°C w styczniu do +31,4°C w sierpniu.
• Średnie roczne opady: około 180 mm. W górnym biegu (w górach) – do 700 mm.

Gospodarka

• Zasoby naturalne dorzecza Tygrysu: złoża ropy naftowej u podnóża Zagros w Iraku (w okolicach Kirkuku i Khanaqin), w regionach Basry i Mosulu. Pola naftowe Kirkuk produkują ponad połowę całej ropy naftowej wydobywanej w Iraku. Eksplorowano również złoża soli (w pobliżu Bagdadu) i bitumu (w pobliżu Mosulu).
• Żegluga. Statki o zanurzeniu do 1,2 m mogą przepływać z Basry do Bagdadu, dalej do Mosulu można pływać tylko przy wysokiej wodzie.
• Hodowla karpi w gospodarstwach rybnych.
• Sektor usługowy: turystyka (irackie miasta i zabytki archeologiczne).

Atrakcje

• Bagdad: świątynia Al-Qadriya (XI w.), meczet Al-Mustansiriya (XIII w.), mauzoleum Zubaydah (XIII w.), pałac Abbasydów (XII-XIII w.), minaret Suq al-Ghazal (XIII w.), Złoty Meczet z mauzoleum Musa al-Kadim (XVI w.). ), budynek karawanseraju Khan-Marjan (XIV w.), brama Vastani (Dafariyya, Bab al-Vastani, XIII w.) – jedyny zachowany fragment średniowiecznych fortyfikacji miasta, ruiny bramy Hapaba (1221 r.), kościół ormiański św. ), ormiański kościół św. Marii lub Meskenta (1640 – jeden z najstarszych kościołów w Bagdadzie), katolicki kościół św. Tomasza (1866-1871), rezydencja patriarchy chaldejskiego i kościół Matki Bożej Bolesnej (1838), ormiański kościół katolicki Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (1898) i syryjski kościół katolicki św. Marii (1841).
• Mosul: Wielki Meczet Nur al-Din (XII w.), medresa Al-Izziyah (XII w.), ruiny pałacu Kara-Saray (XIII w.), kościół Tahir (VII w.), kościół chaldejski Shamun-Al-Safa (XIII w.), kościół katolicki Map Petioni (X w.), klasztor św. Jerzego (XVII w.), klasztor Map Behnam (XII-XIII w.), Uniwersytet Mosulski.
• Lalesh (40 km od Mosulu) – jedyny na świecie kompleks świątynny Yezidi (X-XII w.).
• Ruiny starożytnych miast Silevkiya (Tel-Umar), 22 km od Bagdadu; Ctesiphon.
• Niniwa – rezerwat archeologiczny starożytnej stolicy Asyrii (kandydat na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO), niedaleko Mosulu: niedawno zrekonstruowana część muru twierdzy, małe muzeum.

Ważne fakty na temat rzeki Tygrys

• Źródło: Rzeka Tygrys ma swoje źródło w Turcji, gdzie powstaje z połączenia kilku górskich strumieni we wschodnich górach Tauren.
• Przepływ: Tygrys przepływa przez Turcję i Irak. Łączy się z rzeką Eufrat w południowym Iraku, tworząc deltę, która wpada do Zatoki Perskiej.
• Znaczenie dla cywilizacji: Rzeki Tygrys i Eufrat są uważane za „rzeki życia” dla Mezopotamii, ponieważ zapewniały wodę i płodność okolicznym ziemiom. Tutaj powstały pierwsze znane państwa i miasta.
• Znaleziska historyczne: Wzdłuż brzegów rzeki Tygrys dokonano wielu znalezisk archeologicznych. Na przykład słynna babilońska Brama Isztar i babiloński Ziggurat (Wieża Babilonu) znajdowały się w pobliżu rzeki.
• Współczesne znaczenie: Rzeka Tygrys pozostaje ważnym źródłem wody dla Iraku, zapewniając zaopatrzenie w wodę i nawadnianie. Jednak tamy i regulacja przepływu wody mogą wpływać na ekosystem i dostęp do wody w różnych regionach.
• Wyzwania: W ostatnich dziesięcioleciach stan ekologiczny rzeki Tygrys był zagrożony przez obniżający się poziom wody z powodu zapór i innej infrastruktury, a także zanieczyszczenia. Ponadto czynniki polityczne i gospodarcze również wpływają na gospodarkę wodną.

Zabawne fakty

• W pierwszym wieku Tygrys i Eufrat płynęły oddzielnie do Zatoki Perskiej i znacznie dalej na północ niż obecnie. Pomiędzy nimi i znajdował się biblijny Eden, mówi profesor Juris Zarine (Zarinsh) z amerykańskiego Uniwersytetu Missouri. Wnioski te naukowiec wysnuł na podstawie licznych starożytnych źródeł, a także badań z satelity kosmicznego „LANDSAT”. Pod koniec V tysiąclecia p.n.e. nastąpiła tak zwana Transgresja Flandryjska, która spowodowała gwałtowny wzrost poziomu oceanów na świecie. Obszar, na którym obecnie znajduje się Zatoka Perska, zaczął wypełniać się wodą, której poziom osiągnął współczesny poziom. Eden, który Sumerowie nazywali Edin („równina”), i wszystkie jego osady znalazły się pod wodą, ale ponieważ proces ten był stopniowy, udało im się osiedlić na terytorium Afryki Północnej i Azji Południowo-Zachodniej, przynosząc tam swoją wiedzę i kulturę. Istnieją również inne hipotezy dotyczące lokalizacji hipotetycznego Edenu. Jednak teoria Zarinsa ma coraz więcej zwolenników.
• W astronomii istnieje pojęcie zwane „anulowanymi konstelacjami”. Jedna z takich konstelacji, uwzględniona w atlasie półkuli północnej w 1612 r. przez holenderskiego teologa i astronoma Planciusa, została nazwana rzeką Tygrys/Eufrat. Znajdowała się na południe od gwiazdozbioru Wielkiego Wozu i rozciągała się na południe, wijąc się jak rzeka między Lyrą a Łabędziem. Znajduje się również na mapach z 1642 r. Później z nich znika, najwyraźniej większość astronomów nie uważała tej grupy gwiazd za konstelację zasługującą na osobną nazwę.