Andy (pasmo górskie)

Najdłuższy system górski

Andy, Góry Andyjskie lub pasmo górskie Andów, to system górski w Ameryce Południowej, który rozciąga się na długości 7000 km przez 7 krajów: Argentynę, Boliwię, Chile, Kolumbię, Ekwador, Peru i Wenezuelę. Jest to jeden z najwyższych systemów górskich na świecie, o maksymalnej wysokości 6 962 m n.p.m. na górze Aconcagua w Andach, na granicy Argentyny i Chile.

Andy mają ogromne znaczenie dla ekologicznej różnorodności biologicznej, a także dla ludów, które żyją na ich zboczach i są uzależnione od dostarczanych przez nie zasobów, takich jak woda, drewno, pastwiska i zasoby kopalne. Jest to również popularny cel turystyczny, przyciągający wielu ludzi, którzy chcą odkrywać góry, cieszyć się przyrodą i poznawać lokalną kulturę i historię.

Historia

Imperium Inków w Andach jest jednym z najbardziej enigmatycznych z zaginionych narodów. Tragiczny los wysoko zaawansowanej cywilizacji, która powstała w dalekim od sprzyjającego środowisku naturalnym i zginęła z rąk niepiśmiennych obcych, do dziś prześladuje ludzkość.

Era wielkich odkryć geograficznych (XV-XVII w.) dała europejskim poszukiwaczom przygód możliwość szybkiego i bajecznego wzbogacenia się na nowych lądach. W większości okrutni i pozbawieni skrupułów konkwistadorzy nie wyruszyli do obu Ameryk w imię odkryć naukowych i wymiany kulturowej między cywilizacjami.

Uznanie Indian za istoty duchowe przez papieża w 1537 roku nie zmieniło metod działania konkwistadorów; nie interesowały ich spory teologiczne. Do czasu papieskiej decyzji konkwistadorowi Francisco Pizarro udało się już wykonać egzekucję inkaskiego cesarza Atahualpy (1533), pokonać inkaską armię i zdobyć cesarską stolicę Cuzco (1536).

Istnieje wersja, że początkowo Indianie brali Hiszpanów za bogów. I całkiem możliwe, że głównym powodem tej pomyłki nie była ani biała skóra przybyszów, ani fakt, że jeździli na niewidocznych zwierzętach, ani nawet to, że posiadali broń palną. Inków uderzyło niesamowite okrucieństwo konkwistadorów.

Przy pierwszym spotkaniu Pizarro i Atahualpy Hiszpanie urządzili zasadzkę zabili tysiące Indian i wzięli do niewoli cesarza, nie spodziewając się czegoś takiego. Wszak Indianie których Hiszpanie potępiali za składanie ofiar z ludzi, uważali że życie ludzkie jest najwyższym darem i dlatego składanie ofiar z ludzi bogom było najwyższą formą kultu. Ale żeby niszczyć tysiące ludzi, którzy nie przybyli tu, by toczyć wojnę?

To, że Inkowie mogli zaoferować Hiszpanom poważny opór, nie ulega wątpliwości. Po zamordowaniu jeńca Atahualpy, za którego Indianie zapłacili monstrualny okup – prawie 6 ton złota, konkwistadorzy zaczęli plądrować kraj, bezlitośnie przetapiając na sztabki dzieła jubilerskiej sztuki inkaskiej. Ale brat Atahualpy, Manco, mianowany przez nich nowym cesarzem, zamiast zbierać złoto dla najeźdźców, uciekł i poprowadził walkę z Hiszpanami. Ostatni cesarz, Tupac Amaru, został stracony przez wicekróla Peru Francisco de Toledo dopiero w 1572 roku, a nawet po tym czasie przywódcy nowych powstań nosili jego imię.

Z cywilizacji inkaskiej niewiele się zachowało – po tym, jak setki tysięcy Indian zginęło zarówno z rąk Hiszpanów, jak i z powodu pracy w kopalniach, głodu, europejskich epidemii, nie było komu utrzymywać systemów irygacyjnych, autostrad, wspaniałych budynków. Wiele zostało zniszczonych przez Hiszpanów w celu uzyskania materiałów budowlanych.

Kraj przyzwyczajony do dostaw z publicznych magazynów, bez żebraków i włóczęgów, stał się strefą ludzkiej katastrofy na wiele lat po przybyciu konkwistadorów.

Przyroda

Andy przebiegają przez wszystkie strefy klimatyczne, dlatego flora i fauna tych pasm górskich jest bardzo zróżnicowana.

Różne teorie określają wiek andyjskiego systemu górskiego na od 18 milionów do kilkuset milionów lat. Co ważniejsze dla ludzi zamieszkujących Andy, proces powstawania gór wciąż trwa.

Trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów i cofanie się lodowców w Andach nigdy nie ustały. W 1835 roku Karol Darwin obserwował z wyspy Chiloé wybuch wulkanu Osorno. Opisywane przez Darwina trzęsienie ziemi zniszczyło miasta Concepción i Talcahuano i pochłonęło wiele ofiar. Takie wydarzenia nie są w Andach rzadkością.

Na przykład w 1970 roku peruwiański lodowiec w ciągu kilku sekund pogrzebał miasto Yungay wraz z niemal wszystkimi jego mieszkańcami, zabijając blisko 20 tysięcy osób. W 2010 roku trzęsienie ziemi w Chile zabiło kilkaset osób, pozostawiło miliony bez dachu nad głową i spowodowało ogromne straty materialne. Ogólnie rzecz biorąc, poważne katastrofy występują w Andach z przerażającą cyklicznością raz na 10-15 lat.

Najsurowszy klimat panuje na centralnych płaskowyżach Andów, gdzie opady, jeśli w ogóle występują, to nawet latem w postaci śniegu. Uważa się, że te wyżyny są najbardziej jałowe i suche na świecie, ze względu na połączenie cienkiego, suchego powietrza, zaciętych wiatrów i oślepiającego słońca.

Andy pełnią rolę międzyoceanicznego działu wodnego: rzeki płynące na wschód od Andów i wiele z nich ma swój początek w górach, Andy są źródłem Amazonki, największej rzeki świata. Rzeki należące do dorzecza Pacyfiku są na ogół krótkie, płyną na zachód od Andów.

Andy są też najdłuższe na świecie i pełnią rolę bariery klimatycznej, izolując pacyficzne wybrzeże Ameryki Południowej od Oceanu Atlantyckiego i znaczną część kontynentu od Pacyfiku. W wyniku dużych odległości między Andami występują różne krajobrazy o odmiennych cechach przyrodniczych – Andy Północne (do 5°S), Andy Środkowe (5-28′ S) i Andy Południowe (28-41°30°S). Kolejnym wyróżnikiem pasma górskiego Andów jest strefa wysokogórska, w której wyróżnia się trzy pasy: tierra caliente – pas lasów na niższych wysokościach, tierra freja – pas lasów na wyższych wysokościach oraz tierra elada – pas o surowym klimacie.

W Andach, w zależności od odległości od równika i wysokości nad poziomem morza, występują zarówno lasy równikowe, tropikalne i subtropikalne z ich bogatą roślinnością (palmy, bananowce, fikusy, kakaowce, bambusy, wiecznie zielone drzewa i krzewy), jak i lasy umiarkowane. Lasy subarktyczne i roślinność tundry są charakterystyczne dla dużych wysokości i południowych szerokości geograficznych. Uważa się, że wiele ważnych upraw, takich jak pomidory, ziemniaki i tytoń, pochodzi z Andów.

Dzika przyroda Andów ma wiele unikalnych gatunków. Andyjska lama wielbłąd, alpaka, vigone i guanaco nie występują nigdzie indziej na świecie. W Andach żyje ponad 900 gatunków płazów, około 600 gatunków ssaków i ponad 1700 gatunków ptaków. Wśród nich jest wiele endemitów.

Informacje ogólne

• Andy, Kordyliery Andyjskie, to najdłuższy system górski na świecie, południowa część Kordylierów.
• Położenie: graniczą z kontynentem Ameryki Południowej od północy i zachodu.
• Niektóre z państw leżących w Andach to Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Peru, Boliwia, Chile i Argentyna.
• Mieszkańcy Andów: Indianie, Europejczycy, Metysi, Afroamerykanie, Mulaci, Azjaci.
• Języki: głównie hiszpański, ale także Quechua, Aymara, Guaraní i inne języki tubylcze.
• Religia: głównie katolicyzm.
• Największe miasta: Caracas (Wenezuela), Santa Fe de Bogota (Kolumbia), Quito (Ekwador), Lima (Peru), La Paz (Boliwia), Santiago (Chile).
• Główne porty morskie to Guayaquil (Ekwador) i Valparaiso (Chile).
• Simóna Bolívara (Caracas, Wenezuela); Międzynarodowy Port Lotniczy El Dorado (Santa Fe de Bogotá, Kolumbia); Międzynarodowy Port Lotniczy Mariscal Sucre (Quito, Ekwador); Międzynarodowy Port Lotniczy Jorge Chavez (Lima, Peru); Międzynarodowy Port Lotniczy El Alto (La Paz, Boliwia); Międzynarodowy Port Lotniczy Santiago (Chile).
• Główne rzeki: Orinoko, Marañón, Ucayali, Medeira, Pilcomayo, Bermejo, Parana, Rio Salado, Colorado, Rio Negro.
• Ważniejsze jeziora: Titicaca, Poopo.

Gospodarka

• Wiodącym przemysłem jest górnictwo: złoża wolframu, srebra, cyny, ropy naftowej (Peru, Boliwia, Wenezuela, Chile); miedzi (Chile), złota i szmaragdów (Kolumbia), żelaza (Boliwia).
• Rolnictwo: banany (Ekwador, Kolumbia), ziemniaki, kawa (Kolumbia, Wenezuela, Peru), kukurydza, tytoń, pszenica, trzcina cukrowa, oliwki, winogrona; hodowla owiec, rybołówstwo na dużych jeziorach.

Klimat i pogoda

• Ze względu na ogromną rozległość Andów istnieje duże zróżnicowanie klimatyczne, ten system górski rozciąga się na sześć pasów klimatycznych (równikowy, północny i południowy subrównikowy, południowy zwrotnikowy, podzwrotnikowy i umiarkowany).
• W Caracas średnia temperatura wynosi około +2ºC w lipcu i +19ºC w styczniu.
• Większość opadów (do 820 mm rocznie) przypada na okres od maja do listopada.
• Na wyżynie w Quito temperatura utrzymuje się w granicach +13°C … +15ºC, ale istnieje duża różnica między temperaturą w dzień i w nocy.
• Opady deszczu (do 1200 mm rocznie) występują od września do maja.
• W La Paz średnia miesięczna temperatura wynosi około +1ºC w listopadzie i około +7ºC w lipcu.
• W Chile średnia temperatura waha się od +12°C do +22°C na północy i od +3°C do +16°C na południu.

Atrakcje

• Jezioro Titicaca.
• Park Narodowy Lauca.
• Park Narodowy Chiloé.
• Park Narodowy Cape Horn.
• Santa Fe de Bogota: kościoły katolickie z XVI-XVIII wieku, Muzeum Narodowe Kolumbii.
• Quito: Katedra, Muzeum Instrumentów Muzycznych, Museo del Banco Central.
• Cuzco: Katedra w Cuzco, kościół La Campa Nia oraz ulica Haitún Rumillac (pozostałości budowli inkaskich).
• Lima: stanowiska archeologiczne Huaca Huallamarca i Huaca Pucciana, Pałac Arcybiskupi oraz Kościół i Klasztor San Francisco.
• Kompleksy archeologiczne: Machu Picchu, Pachacamac, ruiny Caral, Saxayhuaman, Tambomachay, Pucapucara, Kenko, Pisac, Ollantaytambo, Moray oraz ruiny Piquillact.

Zabawne fakty

• Stolica Boliwii, La Paz jest najwyżej położoną górską stolicą świata. Znajduje się na wysokości 3 600 m n.p.m.
• 200 km na północ od miasta Lima (Peru) znajdują się ruiny miasta Caral – świątynie, amfiteatry, domy i piramidy. Uważa się, że Caral należało do najstarszej cywilizacji obu Ameryk i zostało zbudowane około 4.000-4.500 lat temu. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że miasto prowadziło handel z dużą częścią kontynentu Ameryki Południowej. Co szczególnie ciekawe, archeolodzy nie znaleźli w historii Caral żadnych dowodów na istnienie konfliktów zbrojnych przez około tysiąc lat.
• Jednym z najbardziej enigmatycznych zabytków świata jest monumentalne stanowisko archeologiczne Sacsayhuaman, położone na północny zachód od Cusco, na wysokości około 3700 metrów nad poziomem morza. Twierdza o tej samej nazwie przypisywana jest cywilizacji Inków. Do tej pory nie udało się jednak ustalić, jak obrabiano kamienie tych murów, ważące nawet 200 ton i precyzyjnie wbite w siebie. Również starożytny system podziemnych przejść nie został jeszcze w pełni zbadany.
• Stanowisko archeologiczne Moray, położone 74 km od Cusco na wysokości 3500 metrów, wciąż fascynuje archeologów. Tutaj ogromne tarasy, schodzą się tworząc swoisty amfiteatr. Badania wykazały, że Inkowie wykorzystywali tę strukturę jako laboratorium rolnicze, gdyż różne wysokości tarasów pozwalały im na obserwację i eksperymenty z roślinami w różnych warunkach klimatycznych. Stosowano tu różne gleby i rozbudowany system nawadniania, w sumie Inkowie uprawiali 250 gatunków roślin.