Atlas (góry)

Historia

Starożytne greckie legendy i poematy Homera (między XII a VII wiekiem p.n.e.) opowiadają o wielkim tytanie Atlasie. Wierzono, że mieszka na dalekim zachodzie, co ówcześni Grecy mogli uważać za wybrzeże Afryki, i że ma ogromną moc – wystarczającą, by podtrzymywać filary oddzielające firmament od ziemi (czyli jak nasi dalecy przodkowie wyobrażali sobie miejsce i wygląd ziemi w kosmosie). Kojarzono go z oceanem i uważano za zdradliwego i niesfornego morskiego tytana. Miał jednak plan: Atlas, który w niektórych legendach znany jest również jako afrykański król, miał czelność odmówić gościny legendarnemu greckiemu bohaterowi Perseuszowi. W tym czasie Perseusz był już w posiadaniu magicznej głowy Gorgony Meduzy, która zamieniała w kamień każdego, kto na nią spojrzał. Perseusz, zirytowany zachowaniem Atlasa, pokazał tytanowi nieszczęsną głowę Meduzy i zamienił go w afrykańską górę Atlas. Mity mitami, ale w północno-zachodniej części Afryki, gdzie podobno żył Atlas, znajduje się długie pasmo górskie zwane górami Atlas.

Pod tą nazwą znane są w Europie, ale miejscowi nie mają dla nich jednolitej nazwy, tylko nazwy poszczególnych grzbietów. Góry te przecinają terytorium Maroka, Algierii i Tunezji i składają się z kilku grzbietów: Tell Atlas (Atlas Wysoki), Atlas Średni i Atlas Saharyjski. Pomiędzy nimi znajdują się równiny i kilka płaskowyżów śródlądowych – Wysoki, Orańsko-Algierski i Mezeta Marokańska. Ta ostatnia, z najbardziej wyniesionej części pasma Rif, tarasuje się w dół ku zachodowi.

Atlas jest w całości krajem górskim. Rozciąga się od brzegów Oceanu Atlantyckiego, przecinając kontynent afrykański z zachodu na wschód, niemal wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego (Grzbiet Tell-Atlas). Jest tak długa, że na przemian występuje w pasie tropikalnym i subtropikalnym, zapewniając bardzo kontrastowe krajobrazy: góry i ślady dawnego zlodowacenia na ich najwyższych szczytach, kwitnące oazy, pustynia (Grzbiet Sahary), rzeki i seby (słone jeziora).

Na północy i zachodzie roślinność do wysokości 800 m przypomina typowe lasy śródziemnomorskie: malownicze gąszcze wiecznie zielonych krzewów i dęby korkowe przypominają o południowej Europie. Południe i wnętrze kraju charakteryzuje się klimatem jałowym, tak że przetrwały tu głównie trawy, pierzaste i sagebrush. Wyższe pasy tworzą wiecznie zielone lasy dębu korkowego i kamiennego (do 1200 m), wyżej (do 1700 m) dołączają do nich klony i drzewa iglaste. Jeszcze wyżej (do 2200 m) lasy te zastępowane są przez lasy iglaste, w których dominuje cedr atlaski, cenne, odporne na suszę i szkodniki drzewo, które od 1842 roku uprawiane jest w Europie w celach dekoracyjnych.

Góry Atlas są oddzielone od afrykańskiej płyty tektonicznej uskokiem w jej południowej części (uskok Atlasu Południowego).

Inny uskok biegnie wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i to on wywołuje trzęsienia ziemi w tej części pasma.

Atlas został uformowany w trzech fazach. Pierwsza faza deformacji (w paleozoiku) objęła tylko Antyatlas w wyniku kolizji kontynentów. Druga faza w mezozoiku uformowała większość współczesnego Atlasu Wysokiego, spoczywającego wówczas na dnie oceanu. W okresie trzeciorzędu Atlas wyszedł na powierzchnię.
W górach rozwinęły się złoża rud żelaza i miedzi, żelaza i ołowiu, wapna, soli kamiennej i marmuru.

Surowe góry z ich kapryśnym klimatem nie są regionem bezludnym: są tu rzeki (zwłaszcza na północnym zachodzie), wzdłuż których od dawna powstawały osady. Tutejsze rzeki, zasilane wodą deszczową i często o charakterze „przejściowym”, nazywane są przez Arabów Ouedes. Zimą zdarzają się im nawet powodzie, ale latem wysychają niemal całkowicie, zwłaszcza na południu i w głębi kraju.

Do życia w takich warunkach przystosowali się Berberowie (rdzenna ludność Afryki Północnej), którzy przetrwali wszystkie historyczne perypetie regionu i pozostali niezłomnymi mieszkańcami surowych gór. Różnice między nimi występują zarówno w języku, jak i sposobie życia. Berberowie z zachodniej części Atlasu nazywani są Shillukh. Prowadzą bardziej osiadły tryb życia, mieszkają w domach, zajmują się rolnictwem i opanowują szereg rzemiosł. Ich osady są często rozrzucone daleko od siebie.

Rolnictwo wymaga tutaj herkulesowego wysiłku, ponieważ najpierw trzeba stworzyć własną działkę. Na skalistych i zwietrzałych zboczach górskich często nie ma gleby, więc przyszli rolnicy szukają wąwozów, w których ziemia została wymyta lub przysypana, i stamtąd przenoszą ją w koszach na głowie na swoją działkę. Cenna gleba jest następnie umieszczana w specjalnych tarasach wydrążonych w skałach. Gleba ta musi być następnie monitorowana, aby nie została wymyta przez deszcz. Działki mogą być tak małe, że nie da się ich uprawiać pługiem i trzeba wszystko robić ręcznie.

Ludzie z takich wsi zajmują się też hodowlą owiec. Ich sąsiedzi po wschodniej stronie gór, Masigowie nadal mieszkają w jaskiniach i namiotach, co jest widocznie wygodniejsze dla ich aktywnego przemieszczania się. Można zapuścić się w wyższe doliny, gdzie trawa jest bardziej bujna. Niektóre plemiona berberyjskie są wyłącznie pasterzami, ale mają stałe wioski, do których wracają po wypasie w górach, gdzie mieszkają w prowizorycznych obozowiskach.

Berberowie reprezentują głównie marokańskich mieszkańców gór. Po stronie algierskiej wykształcili się również Kabyle (lokalna odmiana Berberów). W ostatnich czasach człowiek miał zauważalny wpływ na krajobraz; na północy, bliżej wybrzeża, jest mniej naturalnej roślinności, a więcej terenów zostało sztucznie nawodnionych, gdzie uprawia się owoce cytrusowe, zboża, drzewa oliwne i eukaliptusowe oraz palmy daktylowe. A sady brzoskwiniowe i morelowe, plantacje granatów i winnice można teraz zobaczyć również w pobliżu prywatnych budynków. Te ingerencje w ekosystem spowodowały nawet szereg problemów: na przykład usunięcie lasów doprowadziło miejscami do erozji gleby.

O istnieniu tych gór wspominali już Fenicjanie, a później starożytni Grecy, którzy wiele podróżowali po świecie. I Rzymianie – w 42 roku przez góry przeszedł rzymski dowódca Gaius Suetonius Paulinus (I wiek). A w II wieku grecki wędrowny filozof, orator i pisarz Maximus z Tyru zestawił już wystarczająco szczegółowy jak na tamte czasy opis gór.

Jednak dopiero w XIX wieku światowa społeczność naukowa znacznie poszerzyła swój obraz tego górzystego kraju, kiedy to wybitny niemiecki odkrywca Gerhard Rolfe (1831-1896) w przebraniu muzułmanina w służbie marokańskiego sułtana przemierzył Atlas Wysoki, zbadał największe oazy i zapuścił się w głąb Sahary od strony Algierii. To on znacznie udoskonalił mapę pasm i stworzył dwie książki z opisów swoich tras i wrażeń.

Za odkrywcami zaczęli podążać tu turyści, których przyciągały wschody i zachody słońca w górach, piękne widoki, liczne ptaki wędrowne, oazy górskie (jak Szebik w Tunezji), kieszonki życia pustynnego (jak grupa oaz Sauf w Algierii), oazy daktylowe w Maroku i pałac w Marrakeszu Paszy Thami el Glaoui.

Informacje ogólne

• Kraje: Maroko, Algieria, Tunezja.
• Słone jeziora: Chottes-el-Sherghi.
• Główne rzeki: Umm-er-Rbia, Cebu (basen atlantycki), Muluya, Sheliff (basen śródziemnomorski).
• Główne lotniska to: międzynarodowe lotnisko Houari Boumediene (Algier, Algieria), międzynarodowe lotnisko Mohammed V (Casablanca, Algieria). Mohammed V International Airport (Casablanca, Maroko).
• Długość: 2.400 km.
• Najwyższy punkt: Góra Toubkal (4167 m, Maroko).

Gospodarka

• Surowce mineralne: srebro, miedź, żelazo, ołów, rtęć, gaz, węgiel, marmur, sól kamienna.
• Rolnictwo: uprawa roślin, hodowla zwierząt.
• Usługi: turystyka.

Klimat i pogoda

• Subtropikalny, na północy śródziemnomorski, w pozostałych częściach półpustynny.
• Średnia temperatura stycznia: +12°C (do 1500 m – strefa niższych gór, część północna), +6°C (w głębi lądu).
• Średnia temperatura lipca: +25°C (do 1500 m), +38°C (w głębi lądu).
• Średnia roczna suma opadów wynosi do 600 mm (główny obszar), do 1800 mm (Tell-Atlas, północ i zachód), do 2500 mm (Atlas Wysoki), 300 mm (obszar południowy).
• Często zdarzają się mroźne noce.

Atrakcje

• Oazy: Chebika (Tunezja), Grupa Oazowa Sauf (Algieria).
• Maroko: miasto Marrakesz i pałac Dar el-Glaoui (początek XX w.), rezydencja Paszy Thame el-Glaoui, oazowe miasteczko Tafraoute.
• Algieria: miasto Timgad z rzymskimi ruinami oraz Park Narodowy Djuradjoura i jezioro Sidi Bel Abbes.
• Tunezja: słone jeziora.

Zabawne fakty

• Małpy zazwyczaj osiedlają się w umiarkowanych szerokościach geograficznych i preferują Azję. Ale w Górach Atlas żyje jedyny gatunek, który nie tylko żyje w tym trudnym klimacie, ale jest też jedynym gatunkiem małp naturalnie występującym na południu Europy (w Gibraltarze): Maghoty, małpy barbarzyńskie lub małpy berberyjskie (maghrebskie). A za ich ojczyznę uważa się rejon gór Atlas. Jedna z wersji zakłada nawet, że gatunek ten zamieszkiwał wcześniej różne regiony Europy, a kolonia na Gibraltarze jest po prostu jedyną pozostałą. Magoty mają kilka niezwykłych zwyczajów. Na przykład samce mogą wybierać sobie i innym młode, a następnie wypielęgnowane na wszelkie sposoby i z dumą pokazywać je swoim towarzyszom. Również młode są pokazywane wrogom – u Magothy ta dyplomatyczna technika jest w stanie zmniejszyć agresję wroga.
• Olej z cedru atlaskiego jest doskonałym środkiem antyseptycznym i środkiem do rozbijania tłuszczu. Od dawna był używany do celów leczniczych, do wyrobu balsamów mumifikujących i nadal jest stosowany w kosmetologii i perfumerii.
• Miejscowe dzikie zboże, alfa, może być wykorzystywane do produkcji wysokiej jakości papieru: z jego włókien powstaje tzw. „sztuczne włosie”, nadające się nawet do tkania. W niektórych miejscach jest ono celowo hodowane.
• Słynny brytyjski polityk Winston Churchill jest też mało znany jako artysta: jego jedyny obraz z czasów II wojny światowej powstał podobno w 1943 r. podczas spotkania z amerykańskim prezydentem Theodorem Rooseveltem w Casablance, podczas oglądania z tego marokańskiego miasta zachodu słońca nad górami Atlas.
• Nawet w największe upały, sięgające nawet +40°C, można zobaczyć miejscowych w ciepłych kurtkach i dzianinowych czapkach z kawałkiem tektury zamiast daszka W gorącym i suchym klimacie ciepła odzież jest równie przydatna jak w zimnym.
• W Afryce Północnej do końca XIX wieku mógł występować niedźwiedź. Niedźwiedź brunatny z Atlasu zamieszkiwał obszar gór Atlas i tereny należące obecnie do pustyni Sahara, na co wskazują dowody kopalne.
• Jedna wioska w górach Atlas była miejscem pierwszego planu filmowego dla „Prince of Persia: The Sands of Time”. Aby dostosować się do kręcenia filmu na wysokości ponad 4000 m, aktorzy musieli się zaaklimatyzować.
• Góry Atlas są domem dla niezwykłej ćmy, motyla atłasowego o pawich oczkach, który może mieć rozpiętość skrzydeł do 30 cm i dlatego z daleka bywa mylony z ptakiem. Swoich wrogów odstrasza specyficznym ubarwieniem: krawędź przedniego skrzydła jest zakrzywiona i kolorystycznie przypomina głowę węża.
• Od setek lat Berberowie używają lokalnej rasy psów, pasterza atlaskiego lub Aidi, aby pomóc im w wypasaniu bydła i chronić ich dobytek. W różnych częściach kraju są one znane pod różnymi nazwami: Aidi w Maroku, psy Kabyle i Shawyah w Algierii.